Chúng ta đều muốn được thấu hiểu và nhiều người cũng muốn trở thành người có thể hiểu người khác. Nhưng có một ranh giới mỏng manh giữa sự thấu cảm chân thành và cái tôi ngụy trang bằng sự tử tế. Đôi khi, những lời góp ý, phân tích hay động viên lại phản tác dụng. Không phải vì ác ý, mà vì một ảo tưởng phổ biến – Ảo tưởng rằng mình hiểu người khác. Hiểu người khác không dễ, và tưởng là hiểu, đôi khi còn nguy hiểm hơn không hiểu gì cả.
1. Mỗi người là một thế giới và không ai có quyền đứng ngoài để diễn giải nó
Có một kiểu người mà mình luôn dè chừng – không phải vì họ xấu tính, không phải vì họ kém cỏi, mà vì họ tưởng rằng họ hiểu.
Họ có thể nói năng tử tế, dẫn dắt bằng những lời đầy đạo lý, thể hiện sự tinh tế và thông minh. Nhưng tất cả những điều đó không che giấu được một thứ còn thiếu: lòng tôn trọng với trải nghiệm cá nhân của người khác. Họ “hiểu” bạn qua vài mẩu thông tin rời rạc, qua những câu chuyện gián tiếp, qua cảm giác cá nhân, và rồi bắt đầu phân tích, diễn giải giúp, nhận định thay.
Mình không thấy đó là sự thấu cảm. Mình chỉ thấy một kiểu thao túng nhẹ nhàng: quyền lực nhận thức ngụy trang dưới lớp áo của sự tử tế
2. Ảo tưởng “hiểu” người khác và sự mất cân bằng trong cách ta đánh giá
Chúng ta không bao giờ thật sự có thể thấu hiểu hết một người
“Con không bao giờ thật sự hiểu một người cho đến khi con xét mọi chuyện từ góc nhìn của họ… cho đến khi con chui vào làn da của họ và đi lại trong đó.” (Harper Lee – Giết chết con chim nhại).
Câu văn tưởng chừng giản dị này lại là một trong những điều sâu sắc nhất mình từng đọc về sự tử tế. Không phải kiểu tử tế hình thức, mà là một nhận thức tử tế, để hiểu rằng: mình không hiểu hết. Câu trích dẫn trên với mình không chỉ là bài học về lòng tốt, mà còn là một mô tả chính xác cho một hiện tượng phổ biến trong tâm lý học xã hội: Ảo tưởng hiểu biết người khác (illusion of asymmetric insight).
Đó là sự mất cân bằng trong cách ta đánh giá, một cái bẫy nhận thức mà rất nhiều người rơi vào. Và trong cái bẫy đó, ta dễ mắc thêm một lỗi khác: Lỗi gán nguyên nhân quá mức cho tính cách (Fundamental Attribution Error).
Nghĩa là, khi ai đó có hành vi ta không thích, ta thường cho rằng đó là do bản chất họ xấu, chứ không nghĩ rằng ngữ cảnh có thể là nguyên nhân.
Ngữ cảnh tạo nên hành vi nhưng rất ít người chịu đứng trong ngữ cảnh
Tâm lý học gọi đó là contextual determinism – hành vi của con người phần lớn được hình thành từ bối cảnh sống, trải nghiệm, áp lực vô hình, chứ không chỉ từ tính cách cá nhân.
Vậy mà khi đứng ngoài câu chuyện, người ta lại dễ quên điều này. Họ không cần biết bạn đang trải qua điều gì, chỉ cần một mẩu hành vi là đủ để kết luận: Người này ích kỷ, người đó sống giả tạo, Thằng kia độc hại.
Phán xét thì dễ. Nhưng đi được một bước trong đời người khác thì khó. Và sự thấu cảm không bao giờ đến từ vị trí của kẻ quan sát.
Tử tế không chỉ là điều ngọt ngào mà nó còn cần trí tuệ của sự thấu hiểu
Mình từng nghĩ chỉ cần sống tử tế là đủ. Nhưng càng lớn, mình càng nhận ra: tử tế cũng cần sự trưởng thành trong nhận thức. Không phải là trí tuệ để nói lời hay ý đẹp, mà là trí tuệ để hiểu và đồng cảm vì: Mình không thể nào biết hết.
Có những người nhìn vào một câu chuyện, rồi bắt đầu “Theo mình thì…”, “Mình nghĩ là họ nên…”, “Có thể do người đó thế này thế kia…”. Nghe thì có vẻ như đang thấu hiểu, nhưng thực chất là đang diễn giải từ cái tôi của chính họ. Họ không lắng nghe để hiểu, họ chỉ chờ đến lượt mình được nói.
3. Thấu cảm (Perspective – taking) thật sự là gì?
Trong tâm lý học, thấu cảm sâu sắc không chỉ là sympathy (đồng cảm từ xa), cũng không đơn thuần là compassion (thương cảm bề mặt).
Đó là một hành vi chủ động có tên gọi: perspective-taking – nghĩa là bước ra khỏi cái tôi của mình, và bước vào thế giới nhận thức của người khác.
Perspective-taking đòi hỏi ba điều:
- Đình chỉ phán xét
- Từ bỏ vị trí người diễn giải
- Chấp nhận rằng sự thật của họ có thể khác hoàn toàn với mình
Không có thấu cảm nào bắt đầu từ vị trí “đánh giá”. Thấu hiểu thật sự là dừng lại, không diễn giải thay, không gắn nhãn vội vàng.
4. Những chiếc mặt nạ đạo đức mỏng hơn chúng ta tưởng
Mình không đánh giá cao những người có thói quen suy diễn từ xa rồi tự tin rằng mình đã hiểu người ta. Vì thường thì họ không quan sát để hiểu, họ quan sát để xác nhận định kiến. Họ không lắng nghe, họ chỉ nghe để chờ phản biện. Họ không tử tế, họ chỉ diễn tử tế.
Cái “tôi” thấy thế là sai, nên người đó sai là kiểu logic hời hợt, cảm tính và đầy kiêu ngạo. Họ mặc một lớp áo đạo đức mỏng như sương, chỉ cần một chút gió từ trải nghiệm thật là đủ để tan biến.
5. Khiêm nhường không khiến bạn yếu đuối, nó khiến bạn sống thật với giá trị của mình
Khoa học thần kinh đã chứng minh: các vùng não giúp bạn tưởng tượng trải nghiệm của người khác, như precuneus hay medial prefrontal cortex chỉ hoạt động khi cái tôi của bạn đủ nhỏ.
Nói cách khác, khi bạn phán xét quá nhanh, não không đủ thời gian để thấu hiểu người khác. Khi bạn quá tự tin rằng mình hiểu, bạn đã khóa chặt mọi cơ hội để thực sự lắng nghe.
Hiểu không phải để tha thứ. Hiểu không khiến bạn vĩ đại. Thấu hiểu chỉ khiến bạn ít kiêu ngạo hơn. Và đôi khi, chỉ vậy thôi đã là nhân văn. Với mình, đó mới là tử tế.
Xem thêm:
Người thân thiện nhưng cô đơn – Một nghịch lý tâm lý hay lựa chọn sống?
